Hurmatli domla! Avvalo, kaminaning ilmiy izlanishlari haqida aytganingiz iliq gaplar, maqolam haqidagi fikrlaringizni o‘rtoqlashishga fursat topganingiz uchun Sizga behad tashakkur. Domla, maqolam nima uchun Sizda e’tiroz uyg‘otganini xo‘b o‘yladim va shunday to‘xtamga keldimki, bu ikkimizning masalaga yondashishimizda qator farqli nuqtalar borligi bilan izohlanar ekan. Muayyan badiiy asar haqida turli nuqtalardan turib chiqarilgan fikrlarning har biri o‘zicha haq bo‘lishi mumkinligini tan olganim holda, xatni javobsiz qoldirish odobdan emas, degan andisha bilan yozishga jazm qildim...

Modomiki, sarlavhaga chiqarganingiz “Hamid Olimjonni bilasizmi?” savoli menga qaratilgan ekan, avval shunga javob qilsam. To‘g‘ri, kamina H.Olimjon hayoti va ijodi bilan Siz kabi maxsus shug‘ullangan emas, biroq bu narsa bir o‘quvchi, bir adabiyotshunos sifatida uning tasavvurida ham o‘zi bilgan, o‘zi tanigan H.Olimjon yashay olishiga xalal bermas. Xatingizni o‘qib amin bo‘ldimki, Siz bilgan H.Olimjon bilan mening tasavvurimdagi H.Olimjon suratan bir-biriga o‘xshash, siyratan boshqa-boshqa ko‘rinadi. Negaki, Siz bilgan “H.Olimjon faqat 1937 yili emas, hatto urush yillarida ham zarracha o‘zgarmagan edi”. Kechirasiz-u, bunaqa gapni shoir ijodini chuqur bilgan Sizdek olim emas, mabodo H.Olimjonning o‘zi o‘z og‘zi bilan aytganida ham ishonmaslikka haqqim bor. Zero, tirik odam muttasil o‘zgarishda bo‘ladi: hayotda bosgani har bir odim, nigohi tushgan har bir narsa, qulog‘iga kirgan har bir tovush, qo‘yingchi, umrning har lahzasi uning ongiyu qalbida o‘ziga sezdirib yo sezdirmay iz qoldiradi, qarashlari, tasavvurlariga tahrirlar kiritadi. Mening tasavvurimdagi H.Olimjon — tirik odam, boz ustiga, iste’dodli odam. Shunga ko‘ra, garchi u 1935 yilda “Abulfayzxon”da sovet davlatiga qarshi ilmoqli gaplar borligi uchun” Fitratga malomat yog‘dirgan bo‘lsa-da, “Muqanna”gacha o‘tgan davrda mutlaqo o‘zgarishsiz qolishi mumkin emas. Aksincha, o‘zingiz aytmoqchi, “1937 yildan arang omon qolgan” ekan, H.Olimjon uchun zamonasini, zamonasidagi o‘zini qayta idrok qilish zaruratining chinakam ma’naviy-ruhiy ehtiyojga aylanishi muqarrar emasmi?! Nazarimda, shoir haqida avvaldan shakllangan qat’iy fikringiz borligi uchun ham “Mazkur asar (“Muqanna”-D.Q.) orqali sobiq sovet mamlakatida ro‘y bergan qatliom haqida so‘zlash zarurati, adolatsizliklar, zulm va zo‘ravonliklarga munosabat bildirish ehtiyoji Hamid Olimjonning hatto tushiga ham kirmagan”, deya keskin hukm chiqarasiz. Mazkur hukmingizni Siz H.Olimjon 30-yillarda, xususan, urush davrida yaratgan asarlar ruhidan kelib chiqib asoslaysiz. Kaminaning bu masalada fikri o‘zgacharoq bo‘lgani uchun ham maqolada “Muqanna”ni shoirning urush davridagi boshqa asarlari sirasidagina ko‘rish xato bo‘lur edi” deb yozgandim. Negaki, maqolada aytilganidek, “iste’dodning chinakam san’at asariga do‘nishi uchun ijodkor hayotni go‘yo “chetdan” estetik mushohada qila olishi, boshqacha aytsak, ruhan “uzlat” holatida bo‘lishi darkor” va, fikrimcha, “Muqanna”ni yaratish onlarida o‘tmish bilan muloqotga kirishgan H.Olimjon ayni shunday holatda edi. Vaholanki, shoir merosidagi ko‘plab asarlarda bu hol kuzatilmaydi. Sababi: “murg‘ak yoshidanoq sho‘ro ta’sirida shakllangan, o‘ziga singdirgani yolg‘on haqiqatlarga chin haqiqat deya yurakdan ishongan va o‘smirlarga xos o‘jar fidoyilik bilan davrning ziddiyatli g‘oyaviy kurashlari maydoniga kirgan faol shaxs hayoti, ijodi, faoliyati tendentsioz bo‘lmasligi mahol edi”. Aytmoqchimanki, bular ijodkor o‘zi ichida qaynab turgani hayot haqida, undan uzilmagan va chinakam estetik mushohada qilmagan holda yaratgan asarlar edi. Ya’ni, bu asarlar chinakam ijod mahsuli bo‘lmish san’at hodisasi sifatida emas, ko‘proq muallif real ijtimoiy-siyosiy faoliyatining bevosita davomi o‘laroq maydonga kelgan. Shularga ko‘ra, yuqoridagicha ikki turli hodisaga bir xil mezon bilan yondashish bizga maqbul ko‘rinmaydi.

Shu o‘rinda qarashlarimizdagi yana bir muhim farqqa to‘xtalsak. Esingizda bo‘lsa, maqolamning adog‘ida: “Muqanna”da bevosita o‘zi yaratilgan payt — urush davrining ijtimoiy-siyosiy holatiga qaratilgan akutal mazmun yuzadayoq qalqib turadi. Bu haqda ko‘p fikr bildirilgani, ikkinchi tomoni, maqsadimizga kirmagani bois biz bunga to‘xtalmadik. Aksincha, biz uni fikran olib tashlab, asarning chuqurroq qatlamlariga nazar solishga, shu orqali muallifining ijod onlaridagi ruhiyatini tasavvur qilishga, o‘y-fikrlarini uqish, his-tuyg‘ularini ko‘ngildan kechirib ko‘rishga intildik”, deyilgan. Sababi, kamina konkret badiiy asarda real hayotdagi san’atkor emas, balki ko‘proq ijod onlaridagi san’atkor akslanadi deb bilaman. Shunisi ham borki, bu ikkisining orasiga aslo tenglik alomati qo‘yib bo‘lmaydi. Zero, ijodning ilohiy onlarida san’atkor Ideal qo‘ynida yashaydi, u endi boshqa bir ma’naviy-ruhiy butunlikni tashkil qiladi. San’atkorning bungacha kechgan hayoti, bamisoli zikr so‘fiyni jazba holatiga keltiruvchi vosita bo‘lgani kabi, ayni shu ma’naviy-ruhiy butunlikni yetiltiradigan vosita, xolos. Ijod onlaridagi san’atkor voqelikni Ideal orqali idrok qiladi, Ideal asosida unga hissiy munosabat bildiradi, Ideal mezoni ila baholaydi. Sirasi, chinakam ma’naviy-ruhiy ehtiyoj hosilasi o‘laroq vujudga kelgan ijod onlarida Ideal san’atkorga, san’atkor Idealga singib ketadiki, ayni shu holat ma’naviy-ruhiy butunlikdir. Modomiki, badiiy asarda ijod jarayoni moddiylashar ekan, san’atkorning bungacha kechgan hayoti unga genetik jihatdangina aloqador. Ya’ni, san’atkorning hayotiga oid tafsilotlar bizga uning ijod onlaridagi ruhiy holatini tasavvur (his) qila olishimiz uchungina kerak. Aytmoqchimanki, asarning mazmun-mohiyatini ayni shu tasavvur (his) ochishga yordam beradi, tafsilotlarning o‘zi emas. Nazarimda, Siz muallif hayotiga oid tafsilotlarning o‘zini “Muqanna”ga ochqich qilayotirsizki, shu nuqtada yo‘limiz ayro tushayotir...

Qarashlarimizdagi yana bir farqli nuqta shuki, Siz “tarixiy mavzuda yozilgan asar personajlarining gaplari har doim ham asar yozilgan davrga taalluqli bo‘lavermaydi. Bu hol muallifning g‘oyaviy maqsadi bilangina bog‘liq”, deb hisoblaysiz. To‘g‘ri, fikringizning birinchi qismi ayon haqiqat (chunki “har doim ham ... bo‘lavermaydi” deganingizning o‘zi “shunaqa ham bo‘ladi” degani), kamina ham bu xil da’vodan yiroq. Biroq “bu hol muallifning g‘oyaviy maqsadi bilangina bog‘liq” deyishingiz, fikrimcha, xato. Negaki, bu xil yondashuvda tarixni muallif g‘oyaviy maqsadidan kelib chiqqani holda xohlagan ko‘yga solishi mumkin bo‘lgan jonsiz material deb tushungan bo‘lamiz. Holbuki, adabiyot tarixi tasvir uchun tanlangan hayot materiali yozuvchiga bo‘ysunmay qo‘yishi mumkinligiga ko‘plab yorqin misollar beradi. Shuni ko‘zda tutib maqolada “biz odatlangan tarixga murojaat qildi” degan jumla aslida mohiyatga unchalik mos kelmaydi. Negaki, tarix jonsiz faktlar majmuigina emas. Shaxs ongi tarix bilan to‘qinganida o‘sha faktlar jonlanadi. Shunisi ham borki, bir tomondan, faktlar shaxs orqali, ya’ni, uning kayfiyati, holati, qarashlariga bog‘liq va ularga mos holda jonlanadi; ikkinchi tomondan, jonlangan tarix shaxsning holati, kayfiyati, qarashlariga zarur tahrirlar kiritadi. Demak, shaxsning tarixga “murojaat”i mohiyatan ikkiyoqlama jarayon — muloqot ekan”, deb yozgandim. Agar tarixiy asarning davrga aloqadorligi, Siz aytmoqchi, “muallifning g‘oyaviy maqsadi bilangina bog‘liq” bo‘lib qolsa, o‘tmish bilan muloqot, demakki, ijodning o‘zi mavjud emas. Chunki o‘tmishni tayyor g‘oyaviy qoliplar asosida talqin qilish badiiy ijoddan yiroq tushadi: bu jarayon ijodga xos “yaratmoq” fe’li bilan emas, ko‘proq hunarga xos “yasamoq” so‘zi bilan ifodalanadi. Kamina qalban aminmanki, “Muqanna” chinakam ma’naviy-ruhiy ehtiyoj mahsuli (jillaqursa ijod jarayonida tarixiy material bilan muloqot uni shu maqomga ko‘targan) o‘laroq dunyoga kelgan, bas, uning ustida ishlayotgan payti H.Olimjon o‘zini san’atkor sifatida namoyon etgan, kosib sifatida emas. ..

Xatingizda yozasizki, “Agar shunday (ya’ni, sho‘rolarga qarshi ma’no topish —D.Q.) maqsad bilan tarixiy mavzudagi qaysi bir asarga nazar tashlamaylik, undan sovet voqeligida ro‘y bergan hodisalarni eslatuvchi va go‘yo ular ustidan yozilgan aybnomalardek sado beruvchi satrlarni istagancha topamiz”. Haqiqatan ham shunday, bu masalada fikrimiz bir joydan chiqadi, biroq nega shundayligi masalasida qarashlarimiz yana farqlanadi. Siz bu xil ma’noni o‘quvchi (yoki munaqqid) maqsadi bilangina bog‘laysiz, men esa ijod jarayoni xususiyatlari bilan izohlamoqchi bo‘laman. Bunga maqolada muxtasargina to‘xtalgan ham edim: “tarixiy mavzuga qo‘l urgan ijodkor zamonasini o‘tmish orqali idrok etadi. Biroq bu tanganing bir tomoni, xolos; ikkinchi tomoni shuki, ijodkor o‘tmishni zamonasi orqali idrok etadi, o‘tmish zamona prizmasi orqali gavdalanadi”. Boshqacha aytsak, ijodkor tarixiy voqelikni zamonasidan andoza olgan holdagina badiiy gavdalantira oladi. Negaki, u o‘tmishda yashab ko‘rgan emas, uning hayot haqidagi, inson, insonlararo munosabatlar haqidagi tasavvurlari zamonasida shakllangan. Ya’ni, ijodkor tasvirda zamonasidan nechog‘li uzoqlab ketmasin, badiiy talqinda undan tamom uzilib qolishi mumkin emas. Shunga ko‘ra, tarixiy mavzudagi asar ayni paytda zamonaviy mavzudagi asar hamdir. Shu bois ham maqolada “chinakam ijodiy-ruhiy jarayon mahsuli bo‘lmish tarixiy mavzudagi asarda obrazning metaforiklik xususiyati yuksak darajada namoyon bo‘lishi qonuniyat maqomidagi hodisadir. <...> Demak, tarixiy asar voqeligining asar yozilgan davr voqeligini yodga solib turishi ham qonuniyat maqomidagi hodisa ekan”, deya ta’kidlaganman.

Domla, e’tibor bergan bo‘lsangiz, javobimda jurnaldagi maqoladan qator ko‘chirmalar keltirishga, undagi ayrim o‘rinlarni qayta bayon qilishga zarurat sezdim. Negaki, Siz meni asardagi ayrim parchani kontekstdan uzib olib talqin qilishda ayblaysiz-da, o‘zingiz bilibmi-bilmay ayni shu yo‘ldan borasiz: maqolada keltirilgan asoslarni umuman e’tiborga olmagan holda xulosalarni tanqid qilayotgandeksiz. Axir, bu janjal emas, — bahs, bahsda esa hadeb o‘zinikini ma’qul qilavermasdan muxolif tomonga ham quloq tutiladi, u nima deyayotgani va nechun shunaqa deyayotgani mushohada qilinadi. Afsuski, xatingizda ayni shu narsani ko‘rolmadim, uni o‘qirkanman, xayolimga bot-bot sarlavhaga chiqarganim matal kelaverdi: “Men ne deydirman-u, qo‘bizim ne der”. Chamasi, ayni shu xil yondashuv xatingizning umumiy ruhini belgilagan, undagi ohangni samimiyatdan biroz yiroq tushirgan ko‘rinadi. Yo‘qsa, kaminaning tahlil yo‘sini haqida “xasga yopishgan cho‘kuvchidek, mahkam yopishib olib, olamshumul kashfiyot qilgan Arximeddek xitob etasiz”; “o‘zgacha libos kiydirmoqchi bo‘lasiz”; “ustalik bilan H.Olimjonga bog‘laysiz”; “kontekstdan shartta uzib olasiz-da, uning nima munosabat bilan aytilganini o‘ylab ham o‘tirmay, bunday katta xulosani chiqarmoqchi bo‘lasiz” kabi iboralarda, biroz kesatiqli, mazahli ohangda yozmagan bo‘lur edingiz.

Xatingiz nihoyasida kaminaning ilgarigi ayblarini ham eslatib, “Cho‘lponga bag‘ishlangan kitobingizda ham o‘zingiz orzulagan ayrim holatlarni haqiqat sifatida taqdim etgan edingiz” deysiz. Xabarim bor, undagi “Go‘zal” she’rining “yangicha” talqinini eskidan qabul qilolmaysiz: Siz unda konkret ayol kuylangan deysiz, men go‘zal obrazida shoirning ideali aks etgan deb hisoblayman. Bu o‘rinda gap kaminaning /ayratiy xotirasi bilan tanish emasligida ham emas, gap ko‘proq masalaga yondashishda. Rivoyat qiladilarki, Majnunga “Layli deganing qop-qora bir narsa ekan, uni deb shunchalar kuyib yonasanmi?” qabilida savol berganlarida, u “Mening ko‘zim bilan qarang” deya javob bergan ekan. Bas, Majnun ular ko‘rib turgan konkret Laylini emas, o‘zidagi tasavvurni sevadi, Laylini shu tasavvuri orqali ko‘radi. Sirasi, bu barcha insonlarga xos xususiyat va agar shunday bo‘lmaganda, ehtimol, sevgi haqida bunchalar ko‘p she’r bitilmagan bo‘larmidi?! Aytmoqchimanki, Siz nazarda tutayotgan ayol ham Cho‘lpon uchun bir turtki, xolos, shoir uning timsolida idealini kuylaydi. O’zingiz topib aytgandek, “istiqlolni uyg‘otgan shoir” idealining asosini esa istiqlol tashkil qilishi, fikrimcha, aslo ajablanarli emas. Ikkinchi tomoni, nega endi Hazrat Navoiy ko‘plab asarlaridagi “yor” timsolida Haqni (ya’ni, o‘z idealini) kuylagan, degan fikrni qabul qilish mumkin-u, Cho‘lpon “yor” timsolida Istiqlolni (ya’ni, o‘z idealini) kuylagan, degan fikrni qabul qilish mumkin emas ekan? Axir, yangilikka nechog‘li o‘ch bo‘lmasin, Cho‘lpon ham shu milliy adabiy an’analar zaminida yetishgan shoir, boz ustiga, o‘tgan davr mobaynida badiiy ijod tabiati tubdan o‘zgarib ketgan ham emas...

Hurmatli domla! Sizga yaxshi ma’lumki, hozirgi zamon talqin ilmi badiiy asar talqini adoqsiz jarayon deb uqdiradi. Bu esa konkret asarning turli davrlarda turlicha tushunilishi ham, har bir o‘quvchining uni o‘zicha tushunishi ham tabiiy deganidir. Bag‘rikenglik qilib, o‘zingiznikidan farqli talqinlarning yashashiga-da izn bersangiz, fikrimcha, adabiyotshunoslik ilmi bundan faqat yutadi — aslo yutqazmaydi.

Sizga samimiy hurmat bilan

Dilmurod Quronov